Een dialectwoordenboek samenstellen is een jarenlang monnikenwerk met veel helpende handen. Zo’n dertig jaar geleden startte Hechtelaar Maurice Maesen met het verzamelen en registreren van dialectwoorden. Hiervoor interviewde hij meer dan honderdvijftig autochtone inwoners. De gesprekken werden opgenomen én nadien fonetisch uitgeschreven. Meer dan 450 uren aan geluidsopnames zijn na 2011 gedigitaliseerd en vormen de basis van dit thematisch woordenboek. De woorden uit het dagelijks leven zijn dus thematisch opgelijst, en niet alfabetisch, zoals in een woordenboek gebruikelijk is. Het Hechtels dialect is door Clement Agten in eenentwintig thema’s ondergebracht. Enkele voorbeelden van de thema’s zijn: huis en wonen, alles tussen leven en dood, vee en dierenwereld, feesten, tellen en meten, ambachten en beroepen, deugd en ondeugd.
Dit boek is eigenlijk tweeledig. Aan de ene kant worden de dialectwoorden ‘vertaald’ en uitgelegd, maar aan de andere kant wordt ook over de levensgewoonten in de eerste helft van de 20ste eeuw verteld. En dàt is interessant.
Het dialect is een spreektaal. Die taal omzetten naar schrijftaal is een hele opgave. Vooral omdat ons alfabet maar 5 klinkertekens heeft om spraakklanken weer te geven. In het AN zijn er zo’n 40 spraakklanken, maar het Hechtels dialect heeft er meer dan 80(!). Om die schrijfwijze en de daarbij horende klanken te verduidelijken is er een Hechtels leesplankje gemaakt. Naar analogie met de originele leesplank met de woorden aap, noot, mies,… Het ‘Leesplengkske van het Hechtels’ bevat woorden met spraakklanken als piêppel (vlinder), kröôs (kruis), gebeêt (gebit), enzovoorts. Een uitgewerkte overzicht van de klankleer, in het dialect van Hechtel, geeft een interessant beeld van het rijke klankenpalet. Het bijgesloten leesplankje is een interessant hulpmiddel.
De thematische aanpak van dit woordenboek maakt het lezen ervan niet saai. Integendeel! Het leest als een verhalenboek met ontzettend véél boeiende verhalen. De dialectsprekers zijn heel divers. Er zijn de smid, de boswachter, de naaister, de bakker, de kuiper, de sigarenmaker en de landbouwer die allemaal verhalen vertellen vanuit hun eigen levenservaringen. Ze vertellen over hun beroep, het verenigingsleven, het leven vanaf de geboorte tot de dood, de drie generatie-gezinnen en het leven in de dorpsgemeenschap. In het dialect zijn beschrijvingen of verhalen nèt iets kleurrijker, grappiger en levendiger dan in het AN. Zo is het er hilarische verhaal over een man die van de dokter de raad kreeg om geen kinderen meer te verwekken bij zijn vrouw. Of het grappige verhaal over de boer en zijn vier dochters.
Veel verhalen zijn uitgebreid. Maar ze vervelen nooit. Dikwijls zijn er pagina’s lange verduidelijkingen over de werking van gereedschappen, volkswijsheden of het werken met dieren. Zoals het gebruik van ploegen, paarden verzorgen en handelingen bij het gebruik van diverse materialen.
Bij het thema ‘Wilde flora’ vind je telkens in drie talen de naam van de plant. In het dialect, in het AN en de Latijnse benaming. Een mooi voorbeeld hiervan is het leepelkesbroâd, herderstasje of Capsella bursa pastoris.
Bij het lezen van dit boek merk je waarom een dorpsgemeenschap in die tijd veel hechter was. Dat kwam vooral door de gebruiken en de gewoonten die in stand gehouden werden en daarmee generaties lang doorgegeven zijn aan de volgende generatie. Een overlijden is een goed voorbeeld van zo’n gebruik. Als er iemand gestorven was, werd heel de buurt ingeschakeld. Want het waren de geburen die heel wat taken op zich namen en verdeelden onder mekaar. Ze zorgden voor de opbaring van de overledene in huis, het luiden van de doodsklokken, het melden van het overlijden bij familie, de uitnodigingen voor de begrafenis, het rondhalen van geld om de begrafeniskosten te helpen betalen. Deze burenplicht droeg bij aan de betrokkenheid van het leven in een gemeenschap.
Een ander gebruik was het organiseren van de ‘koepdaâg’ (koopdag). Zo was er de openbare verkoop van de inboedel van een overleden burgemeester. De erfgenamen verkochten op die dag de overbodig geworden meubelen en huisgerief.
Het enorme gamma aan spotnamen toont aan hoe taalrijk een dialect is. In dit werk staan er zo’n 248(!) opgelijst. Die taalrijkdom blijkt ook uit de volgende dialectwoorden: tròntinet (autoped), er’pel (aardappelen), pòziessieklïer (zwangerschapskleren), bòggesekòk (boekweitkoek), héé (heide) en bàkkemoezevlaaï (bakkemuizenvlaai.
De aandachtige lezer ontdekt zeker en vast de zegswijzen van filosoferende boeren, die her en der in de verhalen zijn opgenomen. Zo staat er op p.862 de volgende wijsheid over de gezaaide erwtenzaden : ‘As ze kòmme, kòmme ze nie. En as ze nie kòmme, kòmme ze’. Dat wil het volgende zeggen. Als de mussen de erwten komen oppikken, komen de erwten niet uit. Als de mussen niet komen, dan kunnen de erwten ontkiemen.
Dialectliefhebbers kunnen hun hart ophalen in dit titanenwerk. Voor (amateur)historici is dit boek een waardevolle bron over de lokale geschiedenis.
Ondertitel: "Leven en liefhebben, wonen en werken in Hechtel in de eerste helft van de 20ste eeuw".